معادن الحکمة فی مکاتیب الأئمة (کتاب)

«معادن الحکمة فی مکاتیب الأئمة»، تألیف محمد بن محسن فیض کاشانى (م، ۱۱۲۳ ق) است که به جمع‌آورى نامه‌ها و مکتوبات ائمه (علیهم‌السلام) پرداخته و در سال ۱۱۰۳ قمری، از تألیف آن فارغ شده است. کتاب به زبان عربى در دو جلد به‌همراه تعلیقات آیت‌الله علی احمدى میانجى چاپ شده است.

مؤلف

علم‌الهدی محمد کاشانی (فرزند ملا محسن فیض کاشانی) در سال ۱۰۳۹ هـ.ق در شهر مقدس قم دیده به جهان گشود. وی همنام پدرش بوده و پسر و پدر هر دو محمد نامیده شده بودند، هر چند پدر به محسن معروف بود.

محمد فیض کاشانی در سخت‌کوشی، ورع و پرهیزگاری اسطوره بوده و به احیاء نام و ذکر ائمه علیهم السلام و نشر معارف ایشان علاقه وافری داشت؛ از این رو، در مجالس و محافل و درس طلاب و تدوین کتب حدیث و شرح کتاب‌های وزین حدیثی مثل اصول کافی و نهج‌ البلاغه به فعالیت پرداخت.

علامه مدرس خیابانی، وفات او را بین سال‌های ۱۱۱۲ هـ.ق و ۱۱۲۳ هـ.ق ذکر کرده‌ است.

ساختار کتاب

کتاب «معادن الحکمة» اثرى است حدیثى با ابتکار در موضوع، که تا زمان نگارش آن، کتابى در این موضوع منتشر نشده بود. این اثر، مشتمل بر سه قسمت است: مقدمه تحقیقى، متن اثر و تعلیقات.

بخش اول کتاب، مقدمه تحقیقى مفصلى به قلم آیت‌الله مرعشى نجفى است، که زندگى‌نامه، اساتید، شاگردان و آثار محمد بن مرتضى کاشانى را مورد بررسى قرار داده است. پس از آن در متن اثر نامه‌هاى ائمه معصومین(ع) ذکر شده؛ بدین‌ترتیب که در جلد اول، نامه‌هاى امام على(ع) و در جلد دوم، نامه دیگر معصومین(ع) ارائه شده است. تعلیقات علی احمدى میانجى نیز به‌ صورت مجزا در کتاب ارائه شده است.

محتوای کتاب

جلد اول کتاب، حاوى ۸۹ نامه و برخى وصایاى امیرالمؤمنین على(ع) است که سه نامه نخست از کتاب «رسائل الأئمة(ع)»، تألیف ثقةالاسلام کلینى و بقیه از منابع مختلف و بیشتر از «نهج‌البلاغة» نقل شده است. با این تفاوت که در «نهج‌البلاغة» سخنانى آورده شده است که از نظر ادبى بلیغ و فصیح و از منظر محتوا و معنا بیشتر اجتماعى و سیاسى بوده‌اند. گویا مشاغل سیاسى و اجتماعى شریف رضى در این انتخاب مؤثر بوده و ایشان در این راه نیز مصالح مهم اجتماعى مسلمانان را لحاظ کرده است، اما علم‌الهدى کاشانى در «معادن الحکمة» بیشتر نامه‌هایى را ذکر کرده که محتواى اعتقادى دارند و بلندتر و رساتر از همه، نامه چهارم است. بر همین مبنا، نامه امام على(ع) به ابوبکر نقل شده و در توضیح آن، خطبه بلند حضرت فاطمه زهرا(س) در مسجدالنبى و... روایت شده، که نظیر چنین نامه‌هایى هرگز در «نهج‌البلاغة» نقل نشده است.

جلد دوم شامل ۱۲۷ نامه و توقیع از امامان معصوم(ع) است که به ترتیب هفت نامه از امام حسن مجتبى(ع)، هشت نامه از امام حسین(ع)، دو نامه و یک موعظه از امام زین‌العابدین(ع)، دو نامه از امام محمد باقر(ع)، هجده نامه از امام صادق(ع)، نه نامه از امام کاظم(ع)، چهارده نامه از امام رضا(ع)، پنج نامه از امام جواد(ع)، نوزده نامه از امام هادى(ع)، ۲۱ نامه از امام حسن عسکری(ع)، ۲۲ نامه و توقیع از امام زمان(عج) ثبت شده است.

البته مؤلف به صرف ترتیب و تنظیم نامه‌ها بسنده نکرده و گاهى متون مختلف را در نظر داشته و متن منابع را با هم مقایسه کرده و گاه چند متن را از یک نامه آورده است که این کار در بیشتر نامه‌ها دیده مى‌شود. در چند مورد هم در توضیح برخى نامه‌ها به‌صورت مفصل و ممتد و مفید بحث کرده که مباحث مطرح‌شده در باره صلح امام حسن(ع) در زیر عناوین «إن قیل» و «إن قال»، «قُلنا»، گسترده‌تر از همه است.

دیدگاه علم‌الهدى در این کتاب بیشتر به مباحث کلامى و تاریخى معطوف است. به همین دلیل، در جلد اول از شرح نهج‌البلاغة ابن میثم بحرانى و ابن ابى‌الحدید معتزلى فراوان سود برده است.

از لابه‌لاى مطالب «معادن الحکمة» پیداست که گردآورنده آن به اهل‌بیت(ع) عشق مى‌ورزید و از ستمگران به آل على(ع) با تمام وجود تبرّا مى‌جست. نوشته‌هاى رسا و قاطع وى پس از نقل نامه ۱۲۷ در این باره خواندنى است. مؤلف معمولاً پس از نامه‌ها، آرا و عقاید خود را از زیر عنوان «أقول» اظهار مى‌کند و گاه نیز مباحث مفصلى را از موضوعات مختلف به میان مى‌آورد، مانند آنکه بحث مبسوطى را در باره انواع استخاره در زیر نامه ۱۵۱ مطرح مى‌کند و نظرش همیشه معطوف به احادیث و اخبار است و سعى مى‌کند متن نامه‌ها را با نقل روایت‌هاى مشابه و قریب‌المعنى توضیح دهد و تفسیر کند.

علم‌الهدى در تدوین «معادن الحکمة» از منابع فراوانى سود برده و بیشتر از متون متقدم روایت کرده است، اما از فحواى سخنانى که در صدر نامه ۱۵۰ به هنگام نقل اسناد نامه گفته، پیداست که برخلاف احتمال شیخ آقابزرگ تهرانى، علم‌الهدى به کتاب «رسائل الأئمة(ع)» نوشته ثقةالاسلام کلینى(ره) دسترسى نداشته و با واسطه از آن نقل کرده است. در جایى نیز دیده شد که از کتاب الإختصاص، منسوب به شیخ مفید، نامه‌اى را نقل کرده و از او با لقب «قوام الإیمان» نام برده است.

ناگفته نماند که چند تن از دانشوران در تحقیق و تصحیح و استخراج و مقابله منابع و مصادر «معادن الحکمة» کار کرده‌اند که نامشان در صفحه چهارم جلد اول ثبت شده است. مسانید «معادن الحکمة» هم به قلم آیت‌الله احمدى میانجى تدوین شده که تحت عنوان «تعلیقات على معادن الحکمة» به پیوست در آخر هر دو جلد کتاب آورده شده است و خوانندگان «معادن الحکمة» از این تعلیقات که به‌صورت تفصیلى تدارک دیده شده و فواید فراوانى دارد، بى‌نیاز نیستند.

منابع

• سایت اندیشه قم، مسیر قرآن و حدیث، حدیث‌شناسى، کتاب‌شناسى حدیث شیعه، معادن الحکمة، نوشته حافظ فرزانه.
• محمّد صحتى سردرودى، «درنگى در معادن الحکمة فی مکاتیب الأئمة»، میراث شهاب، سال پنجم، شماره دوم، تابستان ۷۸.